Ավետարանականները որդեգրել են վարդապետական հարցերում մարդու կարծիքի ազատության և Սուրբ Գիրքը բոլորի կողմից մեկնվելու իրավունք ունենալու բողոքական կործանարար սկզբունքը։ Դարձյալ մոռանալով կամ չուզենալով հիշել Պողոս Առաքյալի Խոսքը. «Աղաչում եմ ձեզ, եղբայրնե՜ր, մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի Անունով, որ բոլորդ էլ նույն խոսքը ունենաք և ձեր մեջ բաժանումներ չլինեն….» (Ա Կոր. 1.10) : Արդյունքը կանխատեսելի էր և իրեն շատ ուշացնել չտվեց. շեղվելով Առաքյալների և Սուրբ Հայրերի մատնանշած Արքունի Փրկարար Ուղղափառ Ճանապարհից՝ ավետարանականներից ամեն մեկն, իրեն առաքյալ կամ նվազագույնը սուրբ համարելով, սկսեց «ուսումնասիրել» Աստվածաշունչը, զբաղվել հոգևոր մտավարժանքներով և, բնականաբար, յուրաքանչյուրը ըստ իր մեղքերի, ըստ իր կրքերի, ըստ իր մտքի տհասության՝ շեղվելով ընկավ դևի պատրաստած որոգայթները։ Արդյունքում աշխարհում որքան ավետարանական գոյություն ունի, նույն այդքան էլ Աստվածաշնչի ավետարանական եղծված մեկնություն և վարդապետություն։
Առաջին համաշխարհայինից հետո, այսպես կոչված, «ավետարանական եկեղեցու» մեջ առաջ եկան նոր ուղղություններ, որոնք իրենց անվանեցին «հայ եղբայրության եկեղեցիները»: Սրանք արդեն ավետարանականների մեջ էին ուզում բարեկարգումներ մտցնել։ Դրանցից առաջինը հիմնվեց Հալեպում (Սիրիա)« 1924 թվականին : Վերջիններս, տարածվելով Սիրիայում, Լիբանանում, Եգիպտոսում, Հարավային Ամերիկայում և Միացյալ Նահանգներում, բաժանումներ մտցրին ավետարանականների մեջ :
«Աստվածաբանական» թեժ վեճեր էին ընթանում նաև եղբայրականների մեջ, և չէր անցել նույնիսկ վեց տարի, երբ եղբայրության երկու առաջնորդների՝ Աբրահամ Սեֆերյանի և Մինաս Պոզոգլյանի միջև վեճերը իրենց լուծումը չգտնելով՝ հանգեցրին եղբայրության տրոհման։
Որոշ ժամանակ անց փոխադարձ քննադատությունների հետևանքով ավետարանականները դարձյալ տրոհվեցին։ Այս անգամ հենց իրենք՝ ավետարանականները, չհանդուրժելով քարոզիչ Համբարձում Համբարձումյանի ազատական գաղափարները, արտաքսեցին նրան, որն իր համախոհների հետ միասին հեռացավ և իր ուղղությունը անվանեց «հայ ավետարանական ժողովական եկեղեցի» :
Որոշ «ազատախոհ» հայ ավետարանականներ այնքան առաջ գնացին, որ նույնիսկ իրենց իսկ հակասելով՝ սկսեցին վիճարկել Աստվածաշնչի բացարձակ և անվիճելի հեղինակությունը : Եվ դա սպասելի էր, քանի որ ով ապստամբում է Եկեղեցու դեմ /ծածուկ ապստամբելով Աստծու դեմ/, հաջորդ քայլով բացահայտ պիտի ապստամբի Աստծո դեմ:
Նրանցից ոմանք նույնիսկ չեն հավատում Քրիստոսի Հարությանը՝ բացահայտ ընդդիմանալով Սուրբ Գրքին, մոռանալով Պողոս Առաքյալի խոսքերը. «… որովհետև ես ձեզ ավանդեցի նախ այն ինչ ես ինքս ընդունեցի. թե՝ Քրիստոս մեռավ մեր մեղքերի համար՝ ըստ Գրքերի և թե՝ թաղվեց և թե՝ հարություն առավ երրորդ օրը՝ ըստ գրքերի…», (Ա Կոր. 15. 3,4) և «Եվ եթե Քրիստոս հարություն չի առել, ի զուր է ձեր հավատը, և տակավին նույն մեղքի մեջ եք… Եթե միայն այս կյանքի համար ենք հույս դրել ի Քրիստոս, ողորմելի ենք քան բոլոր մարդիկ: Բայց արդ, մեռելներից հարություն է առել Քրիստոս…» (Ա Կոր. 15. 17-20)
Տարաձայնություններ ունեն նաև Քրիստոսի երկրորդ գալստյան շուրջ : Տարաձայնություններ ունեն և մարդու փրկագործության հետ անմիջական առնչվող բազում հարցերի շուրջ:
Տարաձայնություններ կան նաև ավետարանականների և նրանց «ծնողների»՝ ամերիկյան միսիոներների միջև ։
Նույնիսկ իրենց կազմած «Սահմանադրության» մեջ էլ կրկին նշելով, որ իրենց համար հիմք է միայն Աստվածաշունչը, Աստվածաշնչին դարձյալ դեմ են գնում, ինչպես վերը ասեցինք՝ նշելով որ խորհուրդները երկուսն են՝ մկրտությունը և հաղորդությունը՝ բնականաբար դրա տակ որև խորհուրդ բառի բուն իմաստով չընդունելով : Ավետարանականները սրբապղծորեն համարում են, որ Հաղորդության ժամանակ լոկ հաց և գինի է տրվում՝ հակառակվելով Քրիստոսի Խոսքերին. «Հիսուս Հացը վերցրեց, օրհնեց ու կտրեց և տվեց աշակերտներին ու ասաց. «Առե՜ք կերե՜ք, այս է Իմ Մարմինը»: Եվ բաժակ վերցնելով՝ գոհություն հայտնեց, տվեց նրանաց ու ասաց.«ՙԽմեցե՜ք դրանից բոլորդ, որովհետև այդ է Նոր Ուխտի Իմ Արյունը, որ թափվում է շատերի համար՝ իրենց մեղքերի թողության համար» (Մատթ. 26.26-28): Ավետարանականները, այս կերպ մոլորվելով, բնականաբար հեռու են փրկությունից, քանզի մեր Տիրոջ անսուտ Խոսքն է.«ՙՃշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, Եթե չուտեք մարդու Որդու մարմինը և չմպեք նրա արյունը, ձեր մեջ կյանք չեք ունենա: Ով ուտում է իմ մարմինը և ըմպում իմ արյունը, հավիտենական կյանք ունի. և ես նրան վերջին օրը հարություն առնել պիտի տամ, քանի որ իմ մարմինը ճշմարիտ կերակուր է, և իմ արյունը՝ճշմարիտ ըմպելիք...» (Հովհ. 6.54-56): Այսօր էլ՝ մոտ 2000 տարի անց, Առաքելական Սուրբ Եկեղեցում Պատարագի ժամանակ կարելի է ճաշակել Քրիստոսի Կենդանարար Մարմինը և Արյունը՝ Սուրբ Հաղորդությամբ:
Ավետարանչականները խակամտորեն իրենց հաճելի ձևով են մեկնում, չեն ընդունում եկեղեցու նվիրապետությունը և ձեռնադրությունը, Որի սկիզբը դրեց մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս՝ Սուրբ Եկեղեցին հիմնելով և Իր Առաքյալներին Ձեռնադրելով և Եկեղեցու հովիվներ կարգելով, որոնք էլ իրենց հերթին ձեռնադրեցին իրենց հաջորդներին, և այդ Ձեռնադրություն Շղթան առանց ընդհատվելու Թադեոս Առաքյալից հասավ մինչև Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ և նրանից հետո մինչև մեր օրերը : Ավետարանականները անտեսում են Ձեռնադրության Խորհուրդը՝ միևնույն ժամանակ հովիվներ ՙձեռնադրելով» և նրանց կողմից ջրով «մկրտվելով» և անտեսելով Սուրբ Մյուռոնը (Դրոշմի Սուրբ Խորհուրդը), Մյուռոն, որը սուրբ Գրիգոր Նարեկացին Խնկելի, Պաշտելի և Երանելի է անվանում, Որը մեզ վրա հեղվելով /մկրտության /Դրոշմի/ ժամանակ/՝ օծում է մեր արտաքին խորանը և աներևութաբար մտնելով /մեր մեջ/՝ նորովի կենդանա-ծնում է մեր ներքին մարդը, Որի օրհնությամբ է, որ մարդիկ քրիստոնյա են դառնում և Աստծուն ընծայվում, Նրա որդի դառնում, և Մյուռոնով չօծվածը մարդը հեշտությամբ խորտակվում և Աստծուն անհաղորդ լինելով՝ չի լուսավորվում («Աղոթամատեան», բան ՂԳ): «Ինչպես առանց Քրիստոսի Արյան և Խաչի չկա փրկություն, նույնպես և առանց Աստվածային այս Մյուռոնի չկա հարություն և որդեգրություն Հայր Աստծուն: Ինչպես Հացի և Գինու Խորհրդի (Հաղորդության) միջոցով աներկբայորեն հավատում ենք, որ Քրիստոսի ճշմարիտ Մարմինն ու Արյունն ենք ճաշակում փրկության համար և Սուրբ Ավազանի Ջրի մեջ ծնվում իբրև Աստծո որդիներ, այդպես էլ Աստվածագործ Մյուռոնի օծումով ստուգապես հավատում ենք, որ սրբագործ այս Յուղի միջոցով Սուրբ Հոգին հանգչում է մեր մեջ, ստանում ենք հավիտենական կենդանություն և Աստվածային որդեգրության Կնիք՝ համաձայն Պողոս Առաքյալի՝ թե. «Որդեգրության Սուրբ Հոգին ստացանք, որով աղաղակում ենք Աբբա՝ Հայր» (Հռովմ. 8.15)» (Սուրբ Գրիգոր Տաթևացի «Քարոզ Եկեղեցու Յոթ Խորհուրդների մասին»): Սուրբ Մյուռոնի զորությամբ բազում հրաշքներ են կատարվել Հայոց աշխարհում: Ավետարանականները անտեսում են Սուրբ Եկեղեցին՝ Տաճարը, որը Սուրբ Հայրերի բնութագրմամբ Մեր Մայրն է (առանց Որի ոչ ոք չի կարող Աստծուն որպես Հայր ունենալ), Աստծո և հրեշտակների բնակարանն է ու մարդկանց քավարանը, Սուրբ Վերնատունն է,Նոյան Տապանն է, Իմանալի Դրախտն է, Երկինքն է երկրի վրա…, որի մասին Պողոս Առաքյալը իր սիրելի աշակերտ Տիմոթեոսին գրում է. «…Իսկ եթե ուշանամ, դու կիմանաս, թե ինչպես վարվես Աստծո Տան մեջ, որ Կենդանի Աստծո Եկեղեցին է՝ Սյուն և Հաստատություն Ճշմարտության» (Տիմ 3.15) : Աստծո Սուրբ Տաճար, Որը սուրբ Նարեկացին Աստվածամոր հետ է համեմատում… որ «Թեև կառուցվել է այն քարից և հողից և մարդու ձեռքով, սակայն մեծ է, քան մարդը: Ոչ թե կառուցվել է մարդու կամայականությամբ, այլ Աստծո Միածին Որդին է նրան հովանավորում Սուրբ Հոգով», և Աստված Ինքը մեզ տեսանելի է Եկեղեցով. «Երկնքից ներքև և արեգակի դիմաց ոչ ոք չի կարող համարձակվել այս ահավոր Խորհրդին /Հաղորդությանը/ սպասարկել, առանց Եկեղեցու թևերի ներքո հովանավորվելու»: Եվ վերջապես. «Իսկ եթե մեկը հանդգնաբար չարության ձեռք ուղղի դեպի վերին առաքելություն՝ Եկեղեցին համարելով մարմնավոր ստեղծված կամ մարդկային հնարք, այլ ոչ թե աստվածային Հոգու պարգև և Քրիստոսի Առաքյալների ձեռքի բարեհանճար հիմնադրություն և դուռ Երկնքի և Կենդանի Աստծո քաղաք, ապա այդ չընդունողներին մերժում է իր երեսից ամենասուրբ Հայրը՝ նրանց դիմաց փակելով Եկեղեցու՝ դեպի կյանք տանող դռները և նրանցից վերցնելով փառակից Հոգու շնորհները»:
Ավետարանականները, այլ հերձվածողների նման, նրանց հետ ձայն ձայնի տված անտեսում են նաև Սրբերի և Ամենօրհնյալ Սուրբ Կույս Աստվածածնի բարեխոսությունը, սրբեր, որոնք Հաղթանակած Եկեղեցին են և հրեշտակների գնդերի հետ միասին մեզ համար բարեխոս ու օգնակն են և հազարավոր ու միլիոնավոր անգամ իրենց տեսանելի և անտեսանելի օգնությունն են բերել մարդկանց : Իսկ Աստվածածնի մասին եթե գրվեր, ապա աշխարհի վրա չկա այնքան թուղթ և թանաք, որ կարողանա նրա պատվի գեթ մի փոքր մասը պատմել: Բավական է իմանալ, որ Երկնային Նվիրապետության մեջ Սուրբ Երրորդությունից հետո նա՜ է ՝ բարձր քան հրեշտակները և հրեշտակապետերը, վեր քան Սերովբեները և Քերովբեները, Իր Միածին Որդու կողքին՝ անդադար բարեխոս աշխարհի համար, Կատարյալ Կույս և՜ հոգով, և՜ մարմնով, Կուսություն, որ չխախտվեց միածնին Որդին ունենալուց հետո, քանզի Որդին Աստված էր և ինչպես նա կուսությամբ հղացավ, այնպես էլ Որդին ունենալուց հետո ոչ միայն Կույս մնաց, այլև Կուսությամբ առավել գերազանց գտնվեց: Հայոց Եկեղեցին Սուրբ Աստվածածնին նվիրված բազում Ճառեր, Ներբողներ և հատուկ Շարական Մեծացուսցեներ ունի, որոնցում նրան մեծարում է՝ անվանելով Աստվածային Դրախտ, Եկեղեցու Հիմն, Սուրբ Հոգու Խորան, Անապական, Անարատ և Աստվածաբնակ Տաճար, Մաքուր Աղավնի, դևերի և սանդարա-մետականների համար ահարկու, Ամենաօրհնյալ, Ոսկի Բուրվառ… Առանց Աստվածամոր բարեխոսությունը խնդրելու, ոչ մի անգամ Եկեղեցում Պատարագ չի մատուցվում...
Ավետարականներից շատերը մյուս բողոքականների նման մերժում են մանուկներին մկրտելը: Նրանք ասում են. քանի որ երեխան չի հասկանում, թե ինչ է մկրտությունը, նա չի կարող մկրտվել: Եկեղեցու դիրքորոշումը այլ է. Մկրտությունը հոգևոր ծնունդ է, մի՞թե երեխան ֆիզիկապես ծնվելիս ամբողջապես հասկանում է, թե ինչ է իր հետ կատարվում, կամ մի՞թե դրա համար նրա համաձայնությունն է հարցնում որևէ մեկը: Իմանալ ինչ է օդը, իմանալ օդի բաղադրությունը, այլ բան է, շնչել նույն այդ օդը, բոլորովին այլ բան: Եկեղեցին գիտակցական հավատ պահանջում է չափահաս մկրտվողից: Հնում մեծահասակ մկրտվողները որոշակի երեխայացման (նախամկրտական) պատրաստման շրջան պետք է անցնեին...
Մեկ այլ հարցադրում. մի՞թե երեխաները Աստծուց կտրված են, մի՞թե նրանք պետք է մինչև մեծահասակ դառնալը Քրիստոսից հեռացած մնան: Չէ՞ որ ըստ Տերտուղիանոսի՝ մարդու հոգին իր բնությամբ քրիստոնյա է, և այն ձգտում է իր Արարչին: Հետևաբար արգելել մանկամկրտությունը, նշանակում է բռնանալ մանուկների կամքին, Կյանքի Աղբյուրին միանալու նրանց բնական պահանջին: Այլև Քրիստոսին հակառակվել է նշանակում. «Թու՜յլ տվեք այդ մանուկներին և մի՜ արգելեք, որ նրանք ինձ մոտ գան, որովհետև երկնքի արքայությունը այդպիսիներինն է» (Մատթեոս 19.14): Սակայն դեպի Քրիստոս տանող միակ դուռը այս է. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում քեզ, եթե մեկը ջրից ու Հոգուց չծնվի, չի կարող Աստծո Արքայությունը մտնել» (Հովհ. 3.5): Այս մասին մի հարց ևս. այդ ինչպես են այդքան «խելոք» բողոքականները որոշում, թե տվյալ անձնավորությանը որ տարիքից կարելի է մկրտել...
Երեխաներին մկրտելիս Եկեղեցին երեխայի փոխարեն գիտակցված ուղղափառ հավատ է պահանջում երխայի ծնողներից և կնքահորից, որոնք էլ Աստծո առաջ պատասխանատու են երեխային քրիստոնեական դաստիարակություն տալու համար: Հնում մենք տեսնում ենք 40 օրյա մանուկների ընծայումը Աստծուն: Մի՞թե նրանք այդ տարիքում կարող էին ուխտ կապել Աստծո հետ, որ ամբողջ կյանքում կծառայեն Նրան (տե'ս Ելք 13.2, Ա Թագ. 1.28): Ծնողները իրենց երեխաների փոխարեն խոստումներ էին տալիս նույնիսկ նախքան նրանց ծնվելը, և Աստված օրհնում էր նրանց մտադրությունները (տե'ս Ա Թագ, 1.11): Նոր Կտակարանում էլ ենք ականատես լինում, թե ինչպես է Աստված ծնողի հավատով բուժում երեխային (տե'ս Մարկ 9.17-27, Հովհ. 4.46-53): Քանանացին իր խնդրանքներով փրկում է իր աղջկան (տե'ս Մատթ. 15.22-28), նմանատիպ օրինակներ տե'ս նաև Մատթ. 8, Մարկ 5, 2.5, Ղուկ. 7...): Շատերը գիտեն, որ Մկրտությունը իր նախատիպը, խորհրդական նախօրինակները ունի Հին Կտակարանում: Եվ այդ բոլոր օրինակների մեջ ներառված էին նաև երեխաները: Այդ օրինակներից է Կարմիր Ծովով անցնելը: Անցավ ողջ Իսրայելը, այդ թվում երեխաները: Պողոս Առաքյալը այդ մասին ասում է. «Եղբայրնե՜ր, չեմ ուզում, որ անգիտանաք, որ մեր հայրերը բոլորն էլ ամպի առաջնորդության տակ էին, և բոլորն էլ ծովով անցան. և բոլորը, հետևելով Մովսեսին, մկրտվեցին ամպ ու ծովի մէջ» (Ա Կոր. 10.1-2): Ուրեմն, եթե հնում երեխան դառնում էր Աստծո ժողովրդի անդամ, մի՞թե նորում դա արգելվեց: Եկեղեցին Աստծո ժողովուրդն է, մի՞թե ժողովուրդը առանց երեխաների է լինում: Սուրբ Գրիգոր Աստվածաբանը այդ մասին ասում է, որ ինչպես հնում եբրայեցի երեխաները ողջ մնացին դռներին քսված գառան արյամբ, այնպես էլ այժմ մահվան հրեշտակից երեխաները պաշտպանվում են Ճշմարիտ Գառան Արյամբ և Նրա կնիքով՝ Մկրտությամբ :
Բողոքականները ասում են, թե Ավետարանում չկա հստակ ցուցում երեխաներին մկրտելու մասին, բայց, կներեք, այնտեղ հստակ ցուցում չկա նաև, ասենք, կանանց և ծերերին մկրտելու մասին: Տերը ասաց, որպեսզի մկրտեն բոլորրին (տե'ս Մատթ. 28.19): Եվ նորկտակարանյան տեքստերում մենք այնպիսի իրադարձությունների ենք հանդիպում, որոնք ենթադրում են երեխաների մկրտությունը: Մկրտվեցին Լիդիան և իր ողջ տունը (տե'ս Գործք 16.15): Պողոս Առաքյալը մկրտեց Ստեփանոսի ընտանիքը (տե'ս Ա Կոր. 1.16): Մկրտվեց նաև բանտապետը և իր ողջ տունը (տե՜ս Գործք 16.31-33): «Որովհետև խոստումը ձեզ համար է, ձեր որդիների և բոլոր հեռավորների համար» (տե'ս Գործք 16.15):
Ավետարանականները արհամարհում են սրբապատկերները՝ դրանով ընկնելով պատկերամարտության հերձվածի մեջ: Մեղադրելով մեզ կռապաշտության մեջ՝ չեն ուզում հասկանալ այն պարզ բանը, որ մենք ոչ թե նյութին ենք աղոթում, այլ սրբապատկերը հարգելով, աղոթում ենք նրանում պատկերվածին: Եվ պատկերը մեզ համար է՜ «Պատճառ երկրպագության Համագո Երրորդության»: Մոռանում են, որ հենց Աստված պատվիրեց երկու քերովբեներ պատրաստել և դնել Վկայության Տապանակի վրա (տե'ս Ելք 25.18,22) : Երուսաղեմի Տաճարի համար ևս երկու ոսկե քերովբեներ պատրաստվեցին, և բոլոր պատերի վրա նրանց պատկերներն էին արված (տե'ս Գ Թագ. 6.23,28-29): Այդպիսի քերովբեներ էին արված նաև Սողոմոնի ավերված Տաճարի փոխարեն կառուցված երկրորդ Տաճարում (տե'ս Եզեկ. 41.17-25): Եկեղեցու Ավանդությունը մեզ ասում է, որ Ինքը՝ Քրիստոս, Իր Պատկերը Անձեռակերտ տպավորեց Դաստառակի վրա և այն ուղարկեց մեր սուրբ արքա Աբգարին: Ամենօրհնյալ Սուրբ Աստվածածինն էլ իր վերափոխումից առաջ Առաքյալների խնդրանքով նրանց թողեց իր պատկերը, որից Աստվածամոր բարեխոսությամբ անհամար բժշկություններ և հրաշքներ էին լինում: Այդ պատկերը Բարդուղիմեոս Առաքյալը իր հետ Հայաստան բերեց: Այս ժամանակներից է պատկերահարգությունը հայոց մեջ: Եվ մի՞թե ավետարանականները իրենց ավելի իմաստուն են համարում...
Ավետարանականները անտեսում են կամ ըստ պատշաճի չեն ընդունում Քրիստոսի Սուրբ Խաչը: Սուրբ Խաչ, որը Տարսոնացի Առաքյալի միակ պարծանքն էր. ՙՍակայն քա՜վ լիցի, որ ես պարծենամ այլ բանով, քան միայն մեր Տէր Յիսուս Քրիստոսի խաչով» (Գաղ. 6.14): Առաքյալի հաջորդ խոսքերը վերաբերում է Ավետարանականներին և մյուս աղանդա-վորներին. «... որովհետև կորստյան մատնվածների համար խաչի քարոզչությունը հիմարություն է, իսկ մեզ՝ փրկվածներիս համար՝ Աստծո զորություն» (Ա. Կոր 1.18) և«... շատերը, - որոնց մասին շատ անգամ ասել եմ ձեզ և այժմ էլ լալով եմ ասում, - ընթանում են որպես թշնամիներ Քրիստոսի խաչի. նրանց վախճանը կորուստ է. նրանց աստվածը իրենց որովայնն է, և փառքը՝ իրենց ամոթը» (Փիլիպ. 3.18,19):
Սուրբ Դավիթ Անհաղթը իր նշանավոր Աստվածընկալ սուրբ Խաչի մասին ներբողում գրում է «...Այսուհետև արժանանանք հաղորդվելու սրան`համբուրելով այն ոչ իբրեւ սոսկ խաչ, այլ իբրեւ նույն Իրեն՝ այստեղ գամված Աստծո ահավոր զորությունը: Որովհետեւ իսկապես այստեղ է Նա, որովհետեւ ով սրա վրա էր, այժմ էլ սրա վրա է եւ սրա վրա պիտի լինի մինչեւ հավիտյան: Եվ եթե Հնի ու օրինակի ժամանակ այսպես է ասում. «Այս է հանգստավայրն իմ հավիտյանս հավիտենից, սրա վրա պիտի բնակվեմ, որովհետեւ հավանեցի սա» [Սաղմ. 131,14], որքա՛ն ավելի Նորում եւ ճշմարիտում այսպես կլինի»: Եվ շարունակում է Օրհնյա՜լ ես, կենա՜ց փայտ, իմանալի տապա՜ն, որ այս կենցաղի խեղդող ծովի ծփացող ալիքների միջից քեզ ապավինած հոգիներին թեթեւորեն դեպի երկինք ես բարձրացնում… Օրհնյա՜լ ես, աստվածազարդ սուրբ փա՜յտ, ճշմա-րիտ տո՜ւնկ, որ քեզնից կախված գառով ոչ միայն Իսահակը, այլ Ադամի բոլոր ծնունդները փրկվեցին մահից… Օրհնյա՜լ ես, կենա՜ց փայտ, դեպի երկինք տանող իմանալի սանդո՜ւղք, որով զվարթունների դասերը մշտապես երկիր են իջնում եւ ելնում, եւ Տերը քեզ վրա հաստատվեց, որը Հակոբը հեռվից տեսավ եւ հրաշքից սոսկալով՝ Քո տեղը երկնքի դուռ, իսկ Բեթելը Աստծո տուն անվանեց…Օրհնյա՜լ ես, սո՜ւրբ փայտ, իմանալի քարեղեն եւ քառանկյուն տախտա՜կ, որի վրա ոչ թե մատներով տասնաբանյան դրոշմեց Աստված, այլ Սինայի փոխարեն Սիոնից Ինքը՝ անպարագրելի Աստված, ամբողջ աշխարհին շնորհեց ճշմարիտ աստվածճանաչողությունը…
Ներբողում նկարագրում է նաև Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը. «…Արդ, ամեն բանով ամեն բանում օրհնյա՜լ ես, սո՜ւրբ փայտ, որ ամենի նորոգման ժամանակ, երբ ամեն բան հրով փոփոխվի, երբ ավարտվի այն ահեղ, մեծ ու երեւելի Օրը, ուշացող Փեսայի երեւալու ժամանակ` վերջին գիշերը, դու երկնայինների առջեւից ընթացող կարապետ եւ հրավիրակ, ավետիսը կբերես երկնավոր Թագավորի գալստյան: Այնժամ անմատույց լույսով լուսավորելով աշխարհի չորս ծագերը` ճառագայթարձակ կծագես արեւելքից՝ իսպառ լռեցնելով լուսատուների կարծեցյալ ճաճանչները: Անտանելի փառքի լույսնայնժամ քեզ վրա կերեւա՝ ի հանդիմանություն անհավատների եւ ի պարծանք հավատացյալների, ի դատապարտություն անսուրբների եւ ի գովություն բարեգործների: Եվ հարություն առած սուրբերին Քրիստոսով կենդանիների՝ Փեսայի լուսազգեստ բարեկամների հետ միասին հարսանյաց հանդես կհրավիրես: Իսկ մոլորվածների ու ծույլերի համար, որոնք չեն երկրպագում քեզ, անլույս ու հարակեզ հնոց կդարձնես հուրը, որով աջ ու ձախ կողմերի պիտի բաժանվեն…»:
Ավետարանականները մոռանում են, որ մեր ժողովուրդը դարեր շարունակ արյամբ է վկայել իր հավատարմությունը Սուրբ Խաչին, պատվել է Խաչը, դրանով պատվելով նույն Իրեն՝ Քրիստոսին: Խաչը Քրիստոսի Տնօրինական սխրանքի Փառապսակն է: Առանց Սուրբ Խաչի Եկեղեցում որևէ Խորհուրդ չի կատարվում: Մենք Սուրբ Խաչը փառաբանում և երկրպագում ենք, որովհետև նրա վրա թափվեց ճշմարտապես Մարմնացած և Մարդացած Աստծո Արյունը, Որի շնորհիվ Խաչը դարձավ Աստվածընկալ, դարձավ կենսաբեր, դարձավ քրիստոնյաների պարծանքը՝ ըստ Առաքյալի խոսքի: Այս պատճառով է Սուրբ Եկեղեցին երգում. «... Խաչը երկնավորների ցնծությունն է և երկրավորների զվարճությունը: Խաչը սանդարամետականների սարսափն է և երկրայինների սաստողը: Խաչը հոգևոր զենք է և չբթացող սուր: Խաչը դժոխքի ավերողն է և գերյալներին ազատողը: Խաչը գերեզմանների կնիքն է և կյանքի հարությունը: Խաչը դրախտի դռները բացողն է և Արքայությունը որպես ժառանգություն տվողը: Խաչը Քրիստոսի կարապետն է և հարության հրավերը: Խաչը անհավատների կուրությունն է և հավատացյալների զորությունը, որը և երկրպագողներին պայծառացնելով՝ կանգնեցնում է մեր Քրիստոս Աստծո աջ կողմում...»: Այս է պատճառը, որ Խաչը «... Կենաց ծառ է ամենքի համար, ովքեր պատսպարվում են Նրանով և հաստատությամբ հենվում Նրա վրա՝ իբրև Տիրոջ»,- ասում է սուրբ Գրիգոր Տաթևացին և շարունակում. «Խաչը մեզ համար իմաստություն է իր զորությամբ, որովհետև այն տեսնելով՝ Նրանից անբաժան ենք ճանաչում Խաչվածին, ինչպես Ինքն ասաց. «Այս է իմ հանգիստը հավիտյանս հավիտենից. սրանում պիտի բնակվեմ, քանզի սիրեցի այն» և «... Խաչը մեզ համար կոչ-վում է Սրբություն, Փրկություն, Արդարություն և Իմաստություն»:
Սուրբ Կյուրեղը իր նշանավոր «Կոչումն Ընծայության» աշխատության մեջ գրում է. «Այսուհետև ամոթ չհամարենք Քրիստոսի Խաչը, այլ/ընդհակառակը/. եթե մեկը այն ծածկի, դու հայտնապես ճակատիդ վրա նշանակիր /խաչակնքվիր/: Քանզի դևերը, Արքունական Նշանը տեսնելով, շուտափույթ դողալով փախստական կհեռանան /քեզանից/: Եվ դու /Սուրբ Խաչի/ Նշանը /քո վրա/ առ ամեն ժամանակ. երբ /հաց/ կուտես, երբ կխմես... թե՜ նստելիս, թե՜ վեր կենալիս, թե՜ խոսելիս, թե՜ շրջելիս և թե անկողին մտնելիս»:
Ավետարանականները արհամարհում են սուրբ պահքը, որը կարգել է Աստված՝ դեռևս մարդու արարչության ժամանակներից (տե՜ս Ծննդոց 1.29, 2.16): Հին Կտակարանում բազմաթիվ վկայությունների կան պահքի մասին: Այն կիրառվում էր և՜ Մովսեսի օրոք (տե՜ս Ելք 34.28) և՜ Դատավորների օրոք (տե՜ս Դատ. 20.26) և՜Թագավորների ժամանակ (տե՜ս Ա Թագ. 7.6) և՜ բաբելոնյան գերությունից հետո (տե՜ս Ա Եզր. 8.21): Քրիստոնյաները ևս միշտ պահք են պահել: Այդ մասին հանդիպում ենք նաև Նոր Կտակարանում: Մեր Տեր Հիսուս Քրիստոս Ինքը 40 օր պահք պահեց և մեզ էլ պատվիրեց պահք պահել (տե՜ս Ղուկ. 4.1-2, 4.4, Մատթ. 6.16-17, 9.15, 17.21): Քրիստոսի օրինակով և հրահանգով Առաքյալները և աշակերտները իրենք էին պահք էին պահում (տե՜ս Գործք 13.2, 14.23, Բ Կոր. 6.5, 11.27) և պահք էին հանձնարարում քրիստոնյա հոտին (տե՜ս Ա Կոր. 7.5): Պահքերը 2000 տարի անբաժանելի մաս են կազմել մեր ժողովրդի հոգևոր կյանքի : Պահքի մասին հորդորներով է լցված մեր ողջ հայրախոսական ժառանգությունը:
Ավետարանական առաջնորդները շատ լավ իմանալով թե ինչ է Մատաղը, մոլորեցնում են ժողովրդին, ասելով, որ իբրև թե այն զոհ է: Սակայն սուրբ Սահակ Պարթև Հայրապետի Կանոնում հստակ գրված է, որ սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը Հայոց ամբողջական Դարձից հետո սահմանեց, որ անբան կենդանիներին կուռքերին զոհեր մատուցելու փոխարեն, դրանք որպես ողորմություն բաժանեն աղքատներին : Աղքատների և կարոտյալների խնամատարության գործն առաջին անգամ համայնական կյանքի մաս դարձավ քրիստոնեական Եկեղեցում, և Եկեղեցին սիրո այս առաքելությունը կատարեց պատմության մեջ չտեսնված և չլսված անօրինակ եռանդով՝ իր ծագման առաջին իսկ օրերից հետագա սերունդների համար նմանողության գեղեցիկ օրինակ տալով: Այսօր հին Օրենքով կատարվող զոհաբերությունները բնականաբար անընդունելի և խոտելի են և դրանք բնավ ոչ մի կապ չունեն մատաղի հետ, քանզի. «Քրիստոս մեկ անգամ որպես պատարագ մատուցվեց՝ շատերի մեղքերը վերացնելու համար» (Եբր. 9.28): Եվ. «Նա է քավությունը մեր մեղքերի և ոչ միայն մեր մեղքերի, այլև ամբողջ աշխարհի» (Ա Հովհ. 2.2): Այլ հարց է, որ մի շարք անձինք, ամեն կերպ ջանում են, որպեսզի մարդկան աչքին, երկու միանգամայն տարբեր երևույթները, իրար հետ նույնացվեն:
Ավետարանականները, չընդունելով սրբոց և ընդհանրապես որևէ կարգի բարեխոսական աղոթքներ կամ խնդրվածքներ, անիմաստ և իզուր են համարում ննջեցյալի վրա քահանայի՝ Աստծո կողմից տրված իշխանությամբ կարգ կատարելու իրավունքը: Անիմաստ են համարում նաև այն, երբ որևէ մեկը իր շատ սիրելի մարդու համար իր աղոթքներում Աստծուն է խնդրում, իր պարտքն է կատարում ննջեցյալի հանդեպ: Մոռանում են, որ նույնիսկ հնում, բարեպաշտ ժողովուրդը իր ննջեցյալների համար աղոթում էր՝ նրանց հարության հույսը իրենց աչքերի առաջ ունենալով: Ինչպես Մակաբայեցիների քաջ առաջնորդի մասին է ասվում. «Եթէ պատերազմում ընկածների հարութեան ակնկալություն չունենար, զուր կլինէր մեռելների համար աղոթք մատուցելը» (Բ Մակ. 12.44): Այս մասին Արիստակես եպիսկոպոս Դավթյանը գրում է. «Քրիստոնէական եկեղեցին աղօթք, հոգեհանգիստ կատարել, ողորմութիւն տալ, պատարագ մատուցանելը ննջեցելոց համար, մի հոգևոր բարիք կը համարէ, որ իրարու կընծայեն յաղթական և զինուորեալ եկեղեցիք իբրև մի եկեղեցւոյ անդամներ. որ միմեանց հետ կապուած լինելով, մին միւսոյն կը հաղորդէ իւր հոգևոր բարիքը, յաղթականը կը բարեխօսէ և զինուորեալը կաղօթէ, և այսպէս միմեանց փոխադարձ օգնութիւն կը հասցնեն. ինչպես Պօղոս կը գրէ, զի՞նչ կարեմք գոհութիւն մատուցանել Աստուծոյ վասն ձեր ի վերայ ամենայն խնդութեանն, զոր խնդամք վասն ձեր առաջի Աստուծոյ մերոյ, զցայգ և զցերեկ առաւել ևս աղաչեմք տեսանել զերեսս ձեր և հաստատել զպակասութիւն հաւատոյն ձերոյ 65. և թէ՝ ի նոյն իսկ և Քրիստոս մեռաւ՝ և եկեաց, զի կենդանեաց և մեռելոց առհասարակ տիրեսցէ »:
Ավետարանականները ննջեցյալների հանդեպ իրենց գործելակերպով ավելի շատ անհավատ, անհույս և անսեր հեթանոսների են նմանվում, քան քրիստոնյաների: Միաժամանակ դեմ են գնում մեր ազգային գիտակցությանը և ազգային արժեքներին, քանզի հայ ժողովրդի մեջ խորապես արմատացած է ննջեցյալներին հիշելու, նրանց հանդեպ հոգևոր պարտքի զգացում ունենալու գաղափարը, ինչպես Արիստակես եպիսկոպոսն է իրավացիորեն նշում ավելի քան 100 տարի առաջ. «... Այսպէս Աստուծոյ շնորհած ուրիշ ամեն բարիքներէն զրկելէն յետոյ, կը յարձակին ապա ննջեցելոց դէմ, կը մերժեն նոցա համար աղօթելը, նոցա յիշատակը կատարելը և ողորմութիւն տալը, որոնք ի հնումն ևս կը պաշտուէր և կը յարգուէր ջերմեռանդ հաւատով, և այսպիսի արհամարանօք կը վիրաւորեն մարդկանց զգացմունքը, որ իրանց ննջեցելոց յիշատակը պատուելու բարեպաշտութիւնն ունին՝ յարութեան գեղեցիկ յոյսը իրանց մէջ կենդանի պահելով...» : Ինչ վերաբերում է ավետարանական առաջնորդների կամ պատվելիների կողմից ննջեց-յալների վրա ինչ-որ «կարգ» կատարելուն, ապա դա անիմաստ, անօգուտ և ձևական մի նախաձեռնություն է, որովհետև նրանք միևնույն է իրենց արածին չեն հավատում և ոչ էլ Աստծուց տրված որևէ իշխանություն ունեն դրա համար:
Ավետարանականները բարի գործերը փրկության գործում ոչ էական են համարում: Ավետարանի դեմ են մարտնչում՝ իրենց սահմանադրության մեջ գրելով. «Նա (ավետարանական համայնքը) այս աշխարհը կամ նրա վայելքը չի համարում չարիք, մեղք... ոչ թե աշխարհի վայելքը, այլ վայելման ծուռ եղանակն է դատապարտում և իր անդամների իրավունքն է համարում բաղձալի օրինավոր հաճույքներ և բարիքներ...» : Մոռանալով Ավետարանի այն խոսքերը, որոնցով աշխարհը և նրա վայելքները սիրողներին շնացողներ է անվանում.«Շնացողնե՜ր, չգիտե՞ք, որ սերը այս աշխարհի հանդեպ՝ թշնամություն է Աստծո դեմ, քանի որ ով ուզում է աշխարհը սիրել, Աստծուն իրեն թշնամի կանի… Հնազանդվեցե՜ք ուրեմն Աստծուն և դիմադրեցեք սատանային, ու նա կփախչի ձեզանից… Մեղավորնե՜ր, մաքրեցե՜ք ձեր ձեռքերը. երկմիտնե՜ր, ուղղեցե՜ք ձեր սրտերը. տառապեցե՜ք, սգացե՜ք և լացե՜ք. ձեր ծիծաղը սուգի թող վերածվի, ձեր ուրախությունը՝ տրտմության: Խոնա՜րհ եղեք տիրոջ առաջ, և նա ձեզ կբարձրացնի» (Հակ. 4. 4-10) : Մարմնավոր հարստություն և բարեկեցություն… բայց Քրիստոս՝ Երկնքի և երկրի Արարիչը, տեղ չգտավ իր գլուխը դնելու համար… Ավետարանականները (և ընդհանրապես բոլոր աղանդավորները) հավատը հեշտալուր, եղծած և կեղծած ձևերով են մատուցում, որպեսզի շատերին մոլորեցնեն և իրենց թակարդը գցեն: Ճմարիտ Հավատը մանկական խաղ կամ հոգևոր բառերով ռաբիզ երգերը չեն, Քրիստոնեական Հավատը սխրանք է, Ճանապարհ է առ Աստված Խաչի՜ միջոցով, խաչվելո՜ւ միջոցով, ապաշխարությա՜ն միջոցով, խոնարհությա՜ն միջոցով, Աստծուց տրված և Եկեղեցու կարգած Պատվիրանները պահելու միջոցով, Աստծուն ամենից առավել, ողջ հոգով, մտքով, զորությամբ սիրելու միջոցով և Քրիստոսի ճշմարիտ զինվոր դառնալու անկեղծ փափագով և ո՜չ աղանդա-վորական «սուրբ-սուրբ» կամ «եղբայր-քույրիկ» խաղալու միջոցով և ոչ էլ հավատի մեջ (կամ միջոցով) շնչավոր կամ հոգևոր բարեկեցություն, հոգևոր վայելքներ փնտրելով ու Աստծո Ճշմարտությունն ու Կամքը իրենց կամքին և իրենց կրքերին համաձայնացնել փորձելով: Քրիստոնությունը նահատակություն է, քրիստոնյան այն անձն է, որն հարաժամ պատրաստ է հանուն իր Սուրբ Հավատի և Եկեղեցու նահատակվել (բառի բուն իմաստով)...: Այլ հարց է, երբ որոշ հարցերում չուզենալով թերանալ, մարդկային տկարությունների պատճառով թերանում ենք, սակայն բոլորովին այլ է, երբ մարդ չի կամենում կատարել Աստծո Սուրբ Կամքը, մերժում է Այն և նույնիսկ չի ուզում ճանաչել ասելով. «…Քո Ճանապարհները չենք կամենում ճանաչել» (Հոբ 21.14):
Առաջին դարերում քրիստոնյաների նվիրումը, սերը առ Աստված այնքան մեծ էր, որ մարդիկ փափագում էին հանուն Քրիստոսի նահատակվել: Ինչպես սուրբ Գրիգոր Տաթևացին է ասում, սրբերից շատերի սերը այնքան մեծ էր, որ ցանկանում էին բազում անգամներ զոհվել հանուն Քրիստոսի և սրտագետ Աստված, տեսնելով նրանց սրտերի այդ փափագը, կատարում էր այն, և շատերը (օրինակ սուրբ Գևորգը) նահատակվելուց հետո նորից ու նորից հարություն էին առնում կրկին ու կրկին նահատակվելու համար՝ ահ ու սարսափի մեջ գցելով հեթանոսներին: Նահատակների այդ արյուն էր պատճառ դառնում Քրիստոնյանների շատանալուն, որովհետև խոսքերով չէ որ քարոզում էին, այլ կյանքով (ՙԱրյուն նահատակաց՝ հիմն Եկեղեցվո՚ Տերտուղիանոս): Երբ հալածանքների շրջանը անցավ, այդ նահատակության հոգին էր, որ մարդկանց ստիպում էր անապատներ գնալ, ճգնավորներ, միայնակյացներ դառնալ … Բողոքական-ավետարանականը չգիտի դա, չի ուզում իմանալ, չի կարող իմանալ… Դա միայն Սուրբ Հավատ և սրբված սիրտ ունեցողին է հասու: Բողոքականները չունեն վանքեր, չունեն կրոնա-վորներ, չունեն սրբեր, որոնց ծնողը Սուրբ Հոգին է, հետևաբար նրանցից տրտմում և հեռանում է Սուրբ Հոգին, նրանց մեջ գլուխը խոնարհելու տեղ չունի Աստծո Միածին Որդին (փոխանակ այն բանին որ այնտեղ իրենց բնակության մշտական վայր են սարքել աղվեսներն ու ագռավները՝ դևերը), նրանց վրա է մնում Հայր Աստծու զայրույթը, այն բանի համար, որ արհամարում են Միածնի՝ մարդկանց փրկության համար թափած Արյունը…
Հատված՝ «ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆե ԱՂԱՆԴ ԿԱՄ ՄԻ «ԲԱՐԵՆՈՐՈԳՉՈՒԹՅԱՆե ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ գրքից
